رفتار

رفتار اجتماعی ماکیان سانان پیچیده است و برخی گونه های معمول موضوع بسیاری از مطالعات پرنده شناسی است. بسیاری از گونه ها انفرادی یا به صورت جفت زندگی می کنند و برخی به صورت گروهی . پرندگان نر بسیار قلمروطلب هستند و در صورت مواجهه با پرندگان دیگر، در زمان حمله، گردن را باال می گیرند و بال هایشان را باز می کنند. در برخی از گونه های سیاه خروس، این کار به یک رفتار جفت یابی تبدیل شده که در آن، نرها قدرت دفاعی خود را به پرنده های ماده ای که در نزدیکی آن حضور دارند نشان می دهند. خارج از فصل تولید مثل، برخی گونه ها مانند chachalacaها، بوقلمون های بوته ای و قرقاول ها به صورت گروهی در مناطقی که منابع غنی از غذا وجود دارد حضور دارند. برخی از گونه های ماکیان سانان به صورت گروهی نزدیک به تاج درخت می خوابند تا از پستانداران شکارچی در امان باشند.

بسیاری از ماکیان سانان دارای پرهایی هستند که به استتار پرنده کمک می کنند. این پرندگان در میان پوشش گیاهی انبوه می مانند تا در دید سایر موجودات قرار نگیرند و تنها زمانی خطر متوجه آنهاست که در حرکت باشند. تعداد کمی از گونه ها مانند مرغ پابزرگ نیکوبار (Megapodius nicobariensis) در زمان رویت شکارچی با سرعت زیادی می دوند ولی بسیاری از گونه ها با ضربه شدید و محکم بال ها، پرواز می کنند. وجود ماهیچه های سینه ای و پاهای قوی در ماکیان سانان از زمین برخاستن به صورت تقریبا عمودی را برای آن ها مقدور می کند. در حین پرواز، بسیاری از گونه ها به ویژه کبک ها در فواصل کوتاه پرواز می کنند و به سرعت بال می زنند. پرندگان این راسته در ارتفاع نزدیک به زمین پرواز می کنند که این مشکالت خاصی مانند گرفتار شدن به حصارهای اطراف مزارع را برای پرنده به همراه دارد.

سرعت پرواز برای قرقاول معمولی در حدود 33 کیلومتر بر ساعت و در بوقلمون معمولی 24 کیلومتر بر ساعت است.

اکثر گونه های ماکیان سانان حمام می کنند و برای این کار یک مکان خاص را انتخاب می کنند. این پرندگان در یک گودال کم عمق آب می روند و بال هایشان را محکم تکان می دهند تا پرها از گرد و غبار پاک شود و انگل ها از بین بروند. در گونه های مناطق گرمسیری، حمام کردن و پرآرایی معموال در اواسط روز، زمانی که پرنده در حال استراحت است انجام می شود زیرا این پرندگان در حدود سه ساعت در محدوده زمان طلوع و غروب خورشید فعالیت دارند و به دنبال غذا می گردند.

بیشتر گونه ها، در یک منطقه مقیم هستند ولی تعداد کمی از آنها نیز نسبت به ارتفاع مهاجرت می کنند و در غیر از فصل زادآوری به دامنه های کوه می روند. 4 گونه از بلدرچین های بر قدیم (Coturnix) نیز مهاجرت با مسافت طولانی دارند و از منطقه زادآوری شان در اوراسیا به جنوب صحرای آفریقا سفر می کنند.

در اکثر گونه های ماکیان سانان، پر ریزی پس از فصل زادآوری به صورت سالیانه رخ می دهد ولی در باقرقره های پرپا (ptarmigan) همگام با تغییر در رنگ محیط زیستگاهشان در نواحی زیرشمالگان، سه بار در طول سال پر ریزی وجود دارد و رنگ پرها طبق فصل می باشد و در فصل زمستان تمام پرها سفیدند. پر ریزی پرهای ثانویه طبق یک الگو از پرهای داخلی شروع می شود ولی افتادن پرهای رکتیس به صورت تصادفی است.

در برخی پرندگان به ویژه سیاه خروس ها در زمان حمله شکارچیان، تحت تاثیر استرس یک واکنش فیزیولوژیک رخ می دهد که طی آن تعدادی از پرها می ریزد و پرنده فرار می کند. تشخیص وضعیت پرنده بر اساس حالت بدن می باشد. در زمان احساس خطر و تهدید، به صورت قائم قرار میگیرد و با پایین قرار دادن سطح بدن حالت مطیع بودن را نشان می دهد.

تولید مثل

ماکیان سانان رفتارهای متنوعی در زادآوری از خود نشان می دهند. عنوان یک قاعده کلی، گونه هایی که دو جنس نر و ماده کمترین اختالف ظاهری را دارند تک همسر هستند و گونه هایی که جنس نر پرهای رنگی و درخشان تری دارد سیستم چندهمسری دارند.

جنس نر ماکیان سانان طیف گسترده از ویژگی های ظاهری برای جذب پرندگان ماده دارند که شامل رنگ های روشن و درخشان، تاج، پرهای دم با شکل های خاص و یا نشان های خاص بر روی بدن. برخی از این پرندگان نیز اجزای دیگری نیز دارند از جمله زائده گوشتی بلند کنار سر (wattle)، غبغب (dewlap)، تاج (comb)و یا پرها و زائده های ابرومانند. بسیاری از گونه ها یکی از این نشانه ها و یا لکه های سفیدی بر روی بال ها و دمشان دارند. گونه های کاکل فری ها (curassow) زائده های رنگی روی منقار دارند که با افزایش سن اندازه آن نیز بیشتر می شود.

برخلاف بسیاری از پرندگان (غیر از گنجشک سانان) روابط آوایی نقش مهمی در نمایش جنسی، تعیین قلمرو و تماس با همنوعان و جفتشان دارد. بسیاری از گونه های این راسته در اعماق جنگل و میان بوته ها زندگی می کنند و در زمان طلوع و غروب خورشید بیشترین فعالیت را دارند. در نواحی گرمسیری، صدای پرندگانی نظیر شب خروش در طول روز در جنگل پخش می شود و صدا در برخی گونه های این خانواده تا حدود 6.5 کیلومتری هم می رسد. تغییر در طول نای و ایجاد حلقه ای بین پوست و ماهیچه های سینه ای این امکان را به برخی گونه های گوش خراشان (Cracids) می دهد که صداهایی با گام های پایین تر و حجم بالاتری نسبت به سایر گونه ها ایجاد کنند این ویژگی با تفاوت اندکی در قوها و درناها نیز وجود دارد.

بجز شب خروش ها و کاکل فری ها، سایر ماکیان سانان بر روی زمین لانه سازی می کنند. در تمامی گونه های ماکیان سانان بجز قرقاول ها و بوقلمون ها، لانه ساده است و با کنار زدن خاک ایجاد می شود. قرقاول و بوقلمون لانه خود را با چند شاخه یا برگ تزئین می کنند. گونه های راسته ماکیان سانان در هر دوره تعداد زیادی تخم می گذارند، کبک چیل (Perdix perdix) میانگین 16 تخم و بلدرچین تپه ای شمالی ( Colinus virginianus) تا 28 تخم می گذارد. تخم اکثر گونه ها سفید و یا کرم و قهوه ای خالدار است.

در بسیاری از ماکیان سانان اگر تخم در حین دوره تخم گذاری از لانه برداشته شود، تخم دیگری را جایگزین آن می کنند که این ویژگی در مورد مرغ های اهلی باعث تحریک به تخم گذاری مداوم می شود.

سن بلوغ جنسی در بوقلمون های وحشی 2 سالگی، سیاه خروس 1 سالگی، جنس نر طاووس 3 سالگی و مرغ خانگی 2 سالگی می باشد. در بلدرچین های بر جدید سن بالغ شدن 1 سالگی است در حالی که در بلدرچین ژاپنی ( Coturnix japonica) و برخی از گونه های بلدرچین های بر قدیم در 6 هفتگی قادر به تولیدمثل هستند. تفاوت سن بلوغ در بین جنس نر و ماده در ماکیان را می توان سازگاری برای محدود کردن جفتگیری بین جوجه های یک جفت والد و منتقل کردن ژن ها در نظر گرفت.

مرغان پابزرگ (مگاپودها) رفتاری منحصر به فرد در مورد مراقبت از تخم ها در بین تمامی پرندگان دارند و برای نگهداری از آنها از گرمای طبیعی بدنشان استفاده نمی کنند. اگر چه این رفتار را به رفتار مراقبت از تخم در خزندگان، نسبت نمی دهند. پرنده نر، با استفاده از ماسه یا مواد گیاهی لانه ای تپه ای شکل می سازد تا پرنده ماده در آنجا تخمگذاری کند سپس به لانه می رود و دما را برای چند هفته تعدیل می کند تا جوجه ها از تخم خارج شوند. برخی مگاپودهای نر حتی تا 11 ماه از سال را در این تپه ها می مانند. جوجه این پرندگان بالفاصله پس از تولد توانایی پرواز کوتاه دارند. در گونه های با سیستم تک همسری، رفتار جفت یابی شامل آرایش پرها و رفتارهایی مانند تکان دادن و ضربه زدن با بال هاست. در این پرندگان هر دو جنس برای رشد جوجه ها نقش دارند.

در اکثر گونه ها، جوجه ها چند ساعت پس از تولد قادرند به طور نیمه مستقل تغذیه کنند. به طور کلی، اولین پرهای کرکی این جوجه ها رنگ های مالیمی دارند تا خطر دیده شدنشان توسط شکارچیان کاهش یابد. بلدرچین در 7 روزگی، سیاه خروس در 10 روزگی و جوجه بوقلمون وحشی در 2 هفتگی توانایی پرواز به دست می آورند و از یک ماهگی پر ریزی در آنان شروع می شود.

هیبریداسیون بین گونه ها در اعضای این راسته دیده می شود. برای مثال مرغ جنگلی خاکستری (G. sonneratii ) و مرغ جنگلی قرمز G. gallus)) هیبرید می شوند.

طول عمر

برخی از گونه های ماکیان سانان بین 8-5 سال در طبیعت و برخی دیگر تا 30 سال در اسارت )آرگوس بزرگ_Argusianus argus) می توانند زندگی کنند.

تغذیه

منابع غذایی مورد استفاده ماکیان سانان شامل میوه، دانه، برگ، ریشه های گیاهان، بندپایان، مارمولک ها، جوندگان کوچک و تخم پرندگان دیگر است. گونه های ماکیان سانان، در طول روز در علفزارها و بستر جنگل ها به جستجوی غذا می پردازند. این پرندگان دارای منقار کوچک و منحنی رو به پایین هستند که برای نوک زدن به گیاهان بر روی زمین و یا گیاهان با ارتفاع کم از آن استفاده می کنند. با این حال، چندین گونه در عرض های شمالی مانند ستبرخروس اوراسیایی ( Tetrao urogallus) به برگ های سوزنی درختان مخروطی وابسته اند. ماکیان سانان پاهای بزرگ و قوی دارند که به آنها اجازه می دهد دانه ها و ریشه گیاهان را از زیر زمین خارج کنند و با کمک آنها می توانند شاخه ها و یا سنگ ها را جابجا کنند. مرغ خاشاک پانارنجی (Megapodius reinwardt) می تواند سنگ با وزنی تا 8 برابر وزن خود را جابجا کند. ساختار بدنی این پرندگان نشان دهنده رژیم غذایی بر پایه مواد گیاهی است اگر چه جوجه بسیاری از گونه ها در چند هفته اول زندگی خود به حشرات و لاروها وابسته اند.

ماکیان سانان، چینه دان بزرگ و منعطفی دارند که در زمان خوردن غذا، گنجایش آن افزایش می یابد. این پرندگان سنگدان بسیار قوی دارند که به خرد کردن پوسته سخت دانه ها، مغزها و بافت سخت گیاهان کمک می کند. گونه های ماکیان سانان برای بهبود هضم غذا، مرتبا سنگ ریزه ها را می بلعند. حتی پرندگانی که در نقاط مخفی جنگل زندگی می کنند صبح های زود قبل از خوردن غذای روزانه به جستجوی سنگ ریزه می گردند.

وضعیت حفاظتی از 281 گونه ماکیان سانان، 104 گونه در معرض خطر انقراض یا در آستانه تهدید کاهش جمعیت هستند. قرقاول ها و کبک ها با 71 گونه با خطر بحرانی انقراض، جمعیت آسیب پذیر یا در آستانه تهدید در لیست سرخ IUCN به عنوان یکی از آسیب پذیرترین خانواده ها در راسته ماکیان سانان هستند و دو گونه از قرقاول ها از سال 1600م تا کنون منقرض شده اند.

شکار پرندگان بالغ برای جمع آوری تخم هایشان به عنوان غذا به عنوان یکی از مشکالت این پرندگان وجود دارد. در طول تاریخ، گوش خراش ها (Cracid) منبع مهم و ثابتی برای تامین پروتئین بومیان آمریکا بوده اند ولی با رشد جمعیت از سال 1492 و تخریب زیستگاه های این پرنده به استفاده بیش از حد و کاهش جمعیت این پرندگان منجر شده است. برخی گونه ها نیز هم اکنون در آستانه انقراض هستند. کاکل فری آالگواس (Mitu mitu) از سال 1980 تنها در اسارت وجود دارد. شب خروش شاخ دار (Oreophasis derbianus) به چند رشته کوه در مکزیک و گواتماال محدود می شود و گونه شب خروش نی لبک زن ترینیداد ( Pipile pipile) تنها به چند مایل مربع از جنگل های کوهستانی یک جزیره محدود شده است.

به طور کلی، تخریب زیستگاه اصلی ترین تهدید برای جمعیت این پرندگان است. ماکیان سانانی که در جنگل های گرمسیری به ویژه در جنوب شرقی آسیا زندگی می کنند در معرض بیشترین خطر قرار دارند. قطع درختان و جنگل تراشی برای تبدیل اراضی به زمین های کشاورزی جز اصلی ترین دلایل تخریب زیستگاه این پرندگان به شمار می آید. همچنین حضور دام هایی نظیر گاو، گوسفند و بزها به عنوان رقیب برای منابع غذایی موجود بر جمعیت ماکیان سانان موثر است. وابستگی ماکیان سانان به زیستگاه های خاص، آنها را بعنوان شاخص خوبی برای تغییرات محیط زیست تبدیل می کند.

شکارچیان

اصلی ترین شکارچیان گونه های ماکیان سانان عبارتند از مارها، روباه ها، گربه های وحشی، پرندگان شکاری، راکون ها و کلاغ ها.

منابع

Andy Swash, Rob Hume, Hugh Harrop, Robert Still - Europe's  Birds_ An Identification Guide. 22-Princeton University Press (2021)

Bird: The Definitive Visual Guide-DK (2022)

Greg J. Harrison, Teresa L. Lightfoot - Clinical Avian Medicine-Spix Publishing (2006)

Grzimek's Animal Life Encyclopedia. Vol 08 Birds I

Leslie Christidis- Systematics and Taxonomy of Australian Birds (2008)

Peter J. Higgins, Stephen Marchant- Handbook of Australian, New Zealand & Antarctic Birds (1990)

R. Eric Miller_ Murray E Fowler - Fowler's Zoo and Wild Animal Medicine. Volume 8-Elsevier Health Sciences, Saunders (2014)

R. Michael Akers, D. Michael Denbow - Anatomy and Physiology of Domestic Animals-Wiley-Blackwell (2013)

Thomas N Tully_ G M Dorrestein_ Alan K Jones - Handbook of avian medicine-Elsevier_Saunders (2000)

ADW: Galliformes: INFORMATION (Link)