پرندگان از گروهی از دایناسورهای گوشتخوار دوپا که احتمالا شامل تیرانوسوروس نیز میشده تکامل یافته اند.

انواع مختلفی از پرندگان در دوران ماقبل تاریخ می زیسته اند که برخی از آنها به اندازه مرغ بوده اند و برخی دیگر بال های به اندازه 7.5 متر داشته اند. قد بعضی از این پرندگان به 3.7 متر می رسیده و حدود 360 کیلو وزن داشتند.

پرندگان و خزندگان امروزی، ویژگی های مشترک زیادی دارند. جمجمه هر دو با اولین مهره گردن و با استفاده از یک مفصل توپی به هم متصل شده اند. فک پایینی پرنده و خزندگان از حداقل سه استخوان در هر دو طرف تشکیل شده در حالی که در پستانداران فقط متشکل از یک استخوان است. پرندگان و خزندگان فقط یک گوش میانی ساده با یک استخوان (استخوان رکابی- Stapes) دارند ولی پستانداران دارای سه استخوان در گوش میانی هستند که دو استخوان از استخوان های فک پایینی تکامل یافته اند. مچ پا در پرندگان و خزندگان امروزی در وسط پا قرار گرفته نه در بین استخوان های طویل پا (درشت نی) همچنین فلس های روی پای پرندگان از نظر ساختاری مشابه فلس های بدن خزندگان امروزی هستند. فلس ها و پر پرندگان و فلس های بدن خزندگان از پروتئینی به نام بتاکاروتن ساخته شده است. این شباهت ها بین پرندگان و خزندگان رابطه تکاملی آنها را ثابت می کند.

پرندگان در دوره ژوراسیک

دایناسوری به نام آرکئوپتریکس (Archaeopteryx) رابط اصلی بین پرندگان و خزندگان می باشد. این دایناسور یک جز مهم در مسیر تکامل پرندگان است. معادن سنگ آهک در اروپای مرکزی دارای مدارکی از موجوداتی است که آنها را برای اواخر دوره ژوراسیک (155 تا 135 میلیون سال پیش) تخمین می زنند. در آن زمان، اقلیم اروپای مرکزی گرمسیری بوده و گیاهانی مانند درخت خرما داشته است. وجود تالاب های ساحلی موجب جذب پتروداکتیلوس ها میشده که برخی جثه ای به اندازه گنجشک و برخی دیگر جثه ای به بزرگی عقاب داشته اند. اولین شواهد از فسیل اجداد پرندگان، تنها یک پر بوده که در معدنی در منطقه باواریای آلمان یافت شد. کشف اولین فسیل از اسکلت کامل یک حیوان کوچک خزنده با پر در سال 1861 و نمونه کامل دوم در معدن دیگری در یکی دیگر از شهرهای آلمان در سال 1877 یافت شد که در این نمونه مفاصل کامل بودند و جزئیات استخوان های بال، پرهای پروازی و پرهای متصل به دم بلند آن قابل تشخیص بوده. این دایناسور ویژگی های مشترکی از خزندگان داشته به عنوان مثال آرواره ای با دندان های کوچک و دمی بلند و دنده های شکمی به اسم گاسترالیا. علاوه بر این ویژگی ها، پرهایی بر روی هر دو بال و دم خود نیز داشته و یک انگشت نیز به سمت عقب قرار گرفته بود. با این حال به علت نبود مفصل در قسمت شانه این دایناسور قادر به بال زدن قوی و پرواز های طولانی نبوده است.

آرکئوپتریکس جثه ای به اندازه کلاغ دارد و طول بدن آن در حدود 25 سانتیمتر، قد 20-30 سانتی متر و وزنی در حدود 500 گرم داشته و احتمالا از حشرات و گیاهان تغذیه می کرده. تا کنون 12 نمونه از فسیل آرکئوپتریکس یافت شده است.

پرندگان دوره کرتاسه

در این دوره پیدایش و تکثیر پرندگان بسیار سریع بوده و بقایای سنگ های دوره کرتاسه با فسیل پرندگان در تمامی قاره های شمالی و استرالیا وجود دارد. سینورنیس (Sinornis) پرنده ای با اندازه گنجشک بوده مربوط به دوره کرتاسه اولیه (145 تا 100 میلیون سال پیش) در چین یافت شده که ویژگی های نزدیکی به پرندگان امروزی نظیر پرواز و نشستن بهتر روی شاخه درختان داشته و نسبت به آرکئوپتریکس تکامل بیشتری یافته است. بدن و دم کوتاه تر شده و مهره های انتهایی دم به هم جوش خورده بودند که پایه ای محکم اما سبک برای قرارگیری پرهای قوی ایجاده می کرده. مرکز ثقل بدن به نزدیک به بال ها منتقل شده است. سینوریس دارای یک استخوان سینه و مفصل شانه بود که به آن اجازه بال زدن می داده و انگشتانش نیز برای استفاده راحت تر تطبیق پیدا کرده بودند. با این وجود سینوریس هنوز دارای ویژگی های بسیار ابتدایی نظیر جمجمه ای شبیه آرکئوپتریکس بوده که دندان هم داشته است. تکامل سریع در پرندگان دوره کرتاسه به طور چشمگیری توانایی پرواز و گرفتن شاخه را بهبود بخشید و به کوچک و سبکتر شدن آنها کمک کرد. 

اولین پرندگان دریایی در اواخر دوره کرتاسه تکامل یافتند Hesperornis بودند که جثه ای بزرگ، فاقد گردن و با پاهایی قدرتمند برای شنا کردن بوده است.

پرندگان دوره سنوزوئیک

هنگامی که دایناسورها در اواخر دوره کرتاسه از بین رفتند فرصت مناسبی برای سایر موجودات زنده وجود داشته تا بر اساس آشیان اکولوژیکی خود برای بقا به رقابت بپردازند. دو رقیب اصلی پرندگان و پستانداران بودند، اگر چه بسیاری از پستانداران به سرعت به گیاهخواران بزرگی تبدیل شدند اما پرندگان در برخی مناطق تبدیل به شکارچیان غالب تبدیل شدند. این پرندگان بار دیگر تکامل پیدا کردند و به پرندگان دوپای بدون توانایی پرواز تبدیل شدند.

پرندگان غیرپروازی بزرگی به نام دیاتریماس (diatrymas) در دوره پالئوسن و ائوسن (در حدود 53 میلیون سال پس) در سرتاسر نیمکره شمالی زندگی می کرده اند. آنها قدی در حدود 2 متر و پاهای بزرگی با پنجه های قوی و منقار بزرگی داشتند و گوشتخوار بوده اند . این پرندگان در اواخر دوره اثوسن منقرض شدند.

فسیل این پرنده برای اولین بار در سال 1874 در نیومکزیکو پیدا شد.

در دوره پالیوسن تا پلیستوسن پرندگان گوشتخوار با ظاهر بسیار مشابهی به نام phorusrhacids در دشت های آمریکای جنوبی وجود داشته اند که منقار و جمجمه بسیار محکم تر و با مقاومت بیشتری در برابر ضربه ها شده بود. برخی از این پرندگان حدودا 2.5متر قد داشتند  و تقریبا هم اندازه شترمرغ های کنونی بوده اند و میتوانستند با سرعت 50 کیلومتر در ساعت پرواز کند. از دیگر پرندگانی که در این دوره پدید آمدند euornithe یا پرندگان حقیقی بودند. این گروه منقارهای فاقد دندان و قلب چهارحفره ای داشتند که برای پرواز تطبیق یافته بود.

در حدود 60 میلیون سال پیش بسیاری از پرندگان غیرپروازی از انقراض نجات پیدا کردند و در نهایت اجداد پرندگان غیرپروازی امروزی را ایجاد کردند. در حال حاضر قاره های نیمکره جنوبی تعدادی گونه پرندگان بزرگ غیرپروازی دارند. گونه هایی مانند شترمرغ، کاسوآری، شترمرغ آمریکایی (Rhea) و امو شباهت هایی با گونه های منقرض شده دارند.

پرنده ای به نام فیل پرنده (Aepyornis) در ماداگاسکار به قدری در زمان نزدیک به ما می زیسته اند که هنوز آثاری از تخم آن ها بر روی زمین یافت می شود. حجم تخم این پرندگان در حدود 11 لیتر بوده است. این پرنده در حدود 300 سال پیش منقرض شد.

منابع

 Everything You Need to Know About Birds-DK Publishing (2016) *

 Frank B. Gill - Ornithology-W. H. Freeman (2019) *

 Megan Lappi- Birds (Prehistoric Life)- Weigl Publishers (2004) *

 Richard Cowen- History of Life- 5^th edition (2013) *

 The Natural History Book_ The Ultimate Visual Guide to Everything on Earth- DK pubishing (2021) *